Duygulara, düşüncelere, morale ket vurularak, tarihte savaş aleti sınıfına sokulup yasaklanan tek müzik aletidir gayda. Dünyanın dört bir yanında bir zamanlar çalınan gayda günümüzde çok az kullanılmakta ve nerdeyse dilencilerin aleti olmuştur. Ve çokça İngiltere, İskoçya ve İrlanda yerli halk(lar)ının enstrümanı olarak görülüyor. Evet, bir savaş aleti olarak görülen gayda, işgalci İngilizler tarafından İskoçlara yasaklanan tek enstrümandır. O öyle bir savaş aletiydi ki, gür sesiyle dağınık bir şekilde yaşayan İskoç savaşçılarına dağ başlarında, ovalarda, vadilerde ulaşarak, “Toplanın! Savaşa gidiyoruz!” dediği kabul edildiği için sömürgeci İngilizler tarafından yasaklandı. O artık bir savaş aletiydi ve onunla çalınan şarkılar da yasaklıydı. Onun için gaydayı ve Kelt müziğini, devrimci bir ruh taşıdığı için çok severim.

         Gaydanın dünyanın dört bir tarafında görülmesi onu salt bir İskoç enstrümanı yapmada kuşku yaratır. Milattan önce 2000’li yıllarda yaratılan-tulum olarak bilinir-gaydanın bir iddiaya göre Sümerlere dayanır. Ama Afrika’dan Amerika’ya kadar her yerde aynı anda görülmesi olgusu onu bir çoban enstrümanı olarak kolayca bulunmasına da iter. (13.yüzyıla ait bir Hitit yontusu gaydayı Hititlere gönderse de, Romalı tarihçi Gaius Suetonius Tranquillus(69/75-130) gaydayı Neron’a dayatır: Neron gayda çalıyordu!(Dilerim Roma yandığında Neron gayda çalmıyordu(!) ) Gaydayı İngiltere ve İskoçya’ya Romalıların götürmesi büyük bir olasılık olarak ortaya çıkar bu kez! Ancak ne acıdır ki Avrupa’da İskoçya’nın Highland bölgesi dışında pek varlığını sürdüremez gayda.

         Enya, İrlanda’nın en ünlü müzisyenlerindendir(asıl adı Eithne Ni Bhraonain’dir). Kökleri çok eskilere dayanan Kelt müziğinin dünyada yeniden dinlenmesinde önemli katkısı oldu Enya’nın. Kelt müziğinin güzel şarkılarını yeniden yorumlayan Enya birçok kitleye ulaşmıştır ve ünlü vokalist Loreena McKennitt’e de.

         Kanadalı Loreena McKennitt, ünlü vokalist, arpist ve piyanisttir. Ünlü Kelt şarkıları ve şiirlerini güçlü sesiyle yeniden yorumlamıştır. Ve birçok unutulmuş anonim halk müziğini yeniden diriltmiştir.

         Gayda kırsalın aygıtıdır ve ustası büyük olasılıkla çobandır. Keçi ya da koyun derisi ve kaval bu iş için yeterlidir. Kavaldaki deliklerin parmaklarla kapatılıp açılması tulumda farklı ve güzel ses meydana getirir. Bu böyle olmalı ki Keltler, tulumun Britanya adalarından Karadeniz kıyılarındaki ülkelere kadar yayılmasına yardımcı oldu.

         Evet, bugün gayda salt İskoçya’da(Highland) çalınmıyor. O, Fransa, Kuzey Amerika, Hindistan ve Pakistan’da çalınıyor. Karadeniz ülkelerinde, Trakya’da da… (Trakya’da tuluma gayda denir. Ve Keltçe’de gayda, rüzgâr ya da fırtına anlamlarından türetilmiştir.) Gayda’nın günümüze kadar gelmesinde Ortaçağın İskoçya’da daha uzun sürmesiydi; evler dağınık dağılmıştı ve salt barınak olarak kullanılıyordu. (Bu tür evlere bugün Kars ve Ardahan’da rastlanabiliniyor.  Köylerde ve hatta kent merkezlerinde bile yer yer bu evlere benzer olanlarını gözledim.) İnsanlar günlük yaşantısının çoğunu dışarıda geçiriyordu ve gaydanın yüksek sesi iyi bir iletişim aracıydı İskoçya’da. Gayda yasaklı bir çalgıdır. Ve o, onurlu bir mahkûmdur aynı zamanda. Çünkü gayda, 1746’da İngilizlerin İskoçya’yı istilasıyla 36 yıl yasaklanmıştır. (Yasaklanmış şarkıları yasaklanmış aletlerle çalıyorlardı İskoçlar. Ve ölülerin arkasından çalan İskoç müziğini de… Ünlü İskoç ozanı Robert Burns (1759-1796) ve İskoçyalıları betimleyen şu mısralar gaydaya nasıl da yakışır: “Tanıdıklarımızı unutmalı,/asla hatırlamamalı mıyız?/Ve çok eski tanıdıklarımızı/Unutmalı mıyız?”) Bu yasak salt İngilizlere özgü de değildir: Karadeniz kıyılarında da günah sayıldığı için tulum uzun yıllar çalınmamıştır. Bugün gayda müziği birçoğuna garip gelebilir… Gaydalarda İskoç yaşamını ve tarihinin matemli sesini bulabilirsiniz. Ve o ezgilerde İskoç ulusunun-özgürlük dolu-övünç duruşunu da…