Girit halkının mani geleneği, ada tarihinin derinliklerinden
süzülerek gelir. Binlerce yıldır Girit adasında yaşamış olan
insanların acılarını, sevinçlerini, umutlarını,
umutsuzluklarını, geleneklerini, dünya görüşlerini,
yaşam biçimlerini günümüze dek kulaktan kulağa
söylene gelen manilerde buluruz. Bu gün ister Türkiye
Cumhuriyeti vatandaşı ister Yunanistan vatandaşı olsun Giritli
Giritlidir ve Giritli olmakla da övünür. Bu yüzden
üretilen madinadeslerin çoğu bunu anlatır.
Herome poy ime Kiritika, keo’pu statho to leo
Me mandinda trağudo, me mandinada kleo
Giritli olmaktan daima gurur duyarım
Nerde imkân bulsam durup bunu yayarım
Manilerle coşarken manilerle ağlarım
Kriti ! Ya panda sti kardia !
İse i patrida mu i gliyka
Girit ! hep kalbimdesin
Tatlı memleketimsin
1923
Lozan anlaşmasıyla birlikte başlayan mübadele yılları Girit
halkının yaşadığı en zor yıllar oldu. Anadolu’dan Girit’e
yaklaşık 32000, Girit’ten Anadolu’ya da 23000 e yakın insan
yaşadığı topraklardan koparıldı. Ne Girit’ten gelenler, ne de
Girit’e gidenler uzun yıllar mutlu olamadı ve yaşamları alt
üst oldu. Girit’ten gelen ve Ayvalık Cunda Adasına
yerleştirilen Giritlilerin söylediği mani bu gerçeğin
altını çizer.
Ane rotas Kemal Paşa, i Cundan isti Kriti pos pernusan
Rodiço katarizunda, çe ci Vruves pulusan
Çane rotas Kemal Paşa, i Kritiçi sti Cunda pos pernune ?
Çi Vruves katarizune, ce ta rodiça pulune.
Olurda merak edip sorarsan Kemal Paşa
“Cundalılar Girit’te nasıl yaşıyor” diye
Turp otu ayıklayıp radika satıyorlar.
Mani
bir başka gerçeğinde altını daha çizmektedir.
Giritlilerin ota olan düşkünlüğünü hemen
herkes bilir. Adalarda ekilebilir arazinin azlığı, ada halkını zorunlu
olarak dağlarda yetişen yenebilir ot arayışına yönlendirir. Bu
gün Girit’te 1200 den fazla yenebilir ot (horta)
çeşidinden söz edilmektedir. Bununla birlikte alabildiğine
uzanan zeytin ve narenciye ağaçları Girit adasının beslenme
kültürünün temelini oluşturur. Girit’in
zeytinyağlı ot yemekleri, her yıl Akdeniz yemekleri yarışmasında
ödül almaktadır. Zeytini konu alan bir manide Resmo kentinin
zeytinleri övülür.
Hanya meti halepa su, Rethemno meç e eliyes u
Kasro meta beden’ya su çe me çi kopelye su
Hanya’nın halepası Resmo’nun zeytinleri
Kasro’nun bedenleri ve masum güzelleri
Hemen her konuda yazılmış bir Girit manisi vardır. Ada halkı,
günlük yaşamdaki davranışları hakkında yüzlerce mani
üretmiştir. Düğünlerde, kahvehanelerde, alanlarda, bir
araya toplanılan her yerde karşılıklı maniler söyler.
Giritlilerin, bu sevecen, bu hoşgörülü, bu demokrat ve
neşeli davranışlarının ardında ada tarihi yatmaktadır. M.Ö 1700
lerde efsane Kral Minos (mutluluk)’ tan
günümüze dek Girit mutluluklar adası olarak anılır.
Girit adasında yapılan çeşitli kazılar da elde edilen bulgulara
göre ada tarihi M.Ö 2000 li yıllara dayanmaktadır Antik adı
Knossos olan Girit adası, M.Ö 1700 lerde Kral Minos tan dolayı
Minoyen adını alır. M.Ö 1200 lerde Minos’u yenen Akhalar
adada egemenliklerini ilan eder. M.S 1200 lerde Venedikliler yerleşir.
1600 lerin sonunda da Osmanlı egemenliğine giren ada mübadeleye
kadar üzerinde yaşayan tüm uygarlıklarla tenron bir mozaik
oluşturur. İster Venedik kökenli, ister Rum, ister Osmanlı
kökenli olsun ada halkı Giritli olma özelliğinde buluşur.
Giritli, bu buluşmayı manilerle dile getirir
İtan tis miras mas grafto, emeis na gnoristume
Na mirastume tus kaymus, tus ponus mas na pume
Anlımıza yazılmış bizim tanış olmamız
Dertleri paylaşmamız, acıları sormamız
O idyos Theo’s ma sepepse Turkaça çe Rumya ça
Yafto prepi na agapistusame, San imzstone aderfaça
Aynı tanrı gönderdi bizleri, Türkçükler ve Rumcuklar
Ondan sevişmeliyiz sanki kardeşmiş iz’cesine
Manilerin anlattığı gibi, kadınıyla, erkeğiyle Girit barışçı ve
hoşgörülü insanların yurdudur. Kral Minos’tan bu
yana Girit kadını özgür, şen şakrak ve sevecendir.
Mitolojiye göre Minoyen uygarlığına egemen olan dişil tanrısallık
iki tanrıça ile temsil edilir. Verimlilik ve bakire
savaşçı tanrıçalar. Verimlilik tanrıçasının
kültü yılan ve aydır. İkisi de yeniden üretimi simgeler
biri kabuk değiştirerek, diğeri her gün yeniden doğarak. Girit
kadının güçlü, kararlı ve üretken oluşu buna
bağlanır. Girit kadını sadece eşi ölünce siyah giyer.
Çalışkandır. Tarla dönüşü eşek önde Giritli
kadın arkadan gelir hayvanın gübresini toplayıp limona verir ve
oğluna şu maniyle seslenir.
o limonaçi toa aguro
Kripseto na mirisi
Çe ti yitonopulasu
Filise ças manisi
Ovuştur ham limonu
Kokusu çıkıversin
Öp komşunun kızını
Varsın az kızıversin
Girit
erkeği de kadınına saygılıdır. Onu sever ve sayar. Sert
mizaçlıdır. Mahallenin delikanlısıdır. Palikari ve Levendizdir.
Girit tarihi boyunca çetecilere karşı caydırıcı tavır
içinde olmak zorunda kaldığından bıçkındır. Bu tavrı
kılık kıyafetine yansır. Belinde kırmızı kuşak, yelek, açık
yaka, yumurta topuk ve elde tespih dolaşır ve geceleri sarhoş olup nara
atar. Belindeki kuşakta daima bıçak taşır. Mendilsiz dolaşmaz,
yemek yerken mendil omuza atılır. Kulağına ya kırmızı bir karanfil ya
fesleğen veya kuşdili takar. Girit erkeği kız istemeye giderken yolda
bıçağı ile sohbet eder.
A de mas tine dosune Maşera’mu meğali,
Anathema ti mesimu pu ta se ksanavali
Vermezlerse kızı bize koca bıçağım
Seni tekrar belimdeki kuşağa koyacağım
Ve lanetler okuyacağım
Sevdiğine kavuşamayan Giritli erkek de şu maniyi söyler.
Vasiliko ç’arizmari den vano blyo st’afti’mu
Yati mu ti me pirane tin ağapitikimu
Ne fesleğen, ne kuşdili takmam kulağıma gayrı
Aldılar çünkü benden biricik sevdiğimi
Girit erkeği sert mizacına rağmen sevdalıdır. Kadın karşısında daima saygılı ve naziktir.
Sa di ne dis ti kopelya
Çe pesi o de horevği
Skipse çe filisetine
Ma tutona yirevji
Olurda dans esnasında
Rastlarsan düşen bir kıza
Eğil bir öpücük kondur
Çünkü aradığı budur.
Girit
manileri, Girit insanının aynasıdır. Giritli manilerle yaşar manilerle
coşar, Giritli manileri için şöyle seslenir
I madinades thelune
Antropo na kateşi
Ke ğlosa na çi kelaydi
Çe nu na ti ksetreşi
Bizim maniler
Bilen insan ister
Şakıyacak dil arar
Çözecek akıl sorar
Girit insanı dünyanın neresinde yaşarsa yaşasın Girit kökenli
olmakla daima övünür ve tüm dünyanın Girit
gibi olmasını ister.
Homa tha klepso ke nero , apo ton psloriti
Na to skorpiso na yeni, olos o kosmos Kriti
Toprak çalacağım ve su, İda dağından
Giritleşsin tüm dünya, serpeceğim topraktan
Ve güzel Girit adasının güzel insanları için son sözü Homeros söyler;
“açıklarda, şarap renkli denizde, bir ülke var ki,
zengin olduğu kadar da güzel, dalgalar içinde yapayalnız
Burası Girit’tir işte”
*
bu yazının oluşumunda büyük katkısı olan, gerek Girit
üzerine yaptığı araştırmalar ve gerekse manileri Rumcadan dilimize
çeviren Girit kökenli sevgili dostum ODTÜ Şehir
Plancısı Hüsnü Balin’e teşekkür ederim.
|